Shkruajnë: Fahri Xharra dhe Anna Hida
“Mesapishtia e folur në gadishullin italian në gjysmën e dytë të mijëvjeçarit të parë para Krishtit zakonisht i atribuohet të njëjtës prejardhje indo-evropiane të ilirishtes. Në mbështetje të kësaj lidhje dialektore, janë dëshmitë historike nga epoka romake (Probus, In Vergilii Bucolica, 6, 31 (ed. Keil 1848, p.14): «haec tradit Varro, qui […] in tertio Rerum humanarum refert: “Gentis Salentinae nomen tribus e locis fertur coaluisse, e Creta, Illyrico, Italia”») dhe prania e një emri identik në dy brigjet e Adriatikut konvergojnë, por natyra fragmentare e njohurive të ilirishtes e bën të pamundur që shteti i hulumtimit të konsiderojë provuar përfundimisht identiteti – ose afërsia e ngushtë – midis këtij dhe mesapishtes (Francisco Villar, Gli Indoeuropei e le origini dell’Europa, pp. 363-371)”.
Kështu mendojnë e veprojnë edhe sot shumë akademi që nga njëra anë pranojnë ilirishten, nga ana tjetër përpiqen duke argumentuar me gjithfarë mënyrash, jo vetem jo logjike, por dhe jo shkencore duke kërkuar që t’i lënë nga një pikëpyetje pas kësaj teze.
Për të njëjtat arsye, çdo përpjekje për të treguar lidhje dialektore midis ilirishtes (përfshirë mesapishten) dhe familjeve të tjera gjuhësore indo-evropiane është ende hipotetike. Më shumë për konsideratat e afërsisë gjeografike sesa të një natyre gjuhësore, janë propozuar korrelacione midis ilirishtes dhe gjuhëve të tjera indo-evropiane të dëshmuara në zonën e Ballkanit në mijëvjeçarin II-I para Krishtit, të tilla si dakishtja, trakishtja, maqedonishtja dhe peonishtja, si dhe me vërtetimi frigian i Anadollit (Francisco Villar, Gli Indoeuropei e le origini dell’Europa, pp. 363-371.] [4 Calvert Ëatkins, Il proto-indoeuropeo, p. 49).
“Gjatë shekullit XX, një fije tjetër interpretuese u përpoq të kontekstualizonte ilirishten përmes analizës së disa tipareve fonetike tipike të një sistemi të regjistruar në pjesën më të madhe të Evropës. Julius Pokorny, Hans Krahe dhe studiues të tjerë supozuan se ky sistem, i cili nuk mund të shpjegohet përmes gjuhëve historikisht të njohura indo-evropiane, daton që nga një prani e veçantë ilire, e cila kështu do të karakterizonte një zonë shumë të madhe të shtrirë nga Gadishulli Iberik në Anadoll dhe nga Ishujt Britanikë deri në brigjet e Deti Baltik lindor. Sidoqoftë, studimet e mëvonshme konstatuan se kjo hipotezë, e përcaktuar me ironi si “panillirismo” nga Pisani, ishte historikisht e pamundur dhe gjuhësisht e gabuar; sistemi hidronik u shpjegua më tepër si mbetja e një shtrese indo-evropianizimi të Evropës përpara asaj që do të kishte dhënë lindjen e gjuhëve historikisht të njohura indo-evropiane dhe zona ilire gjurmohej në rajonin e Ballkanit qendror-perëndimor (Francisco Villar, Gli Indoeuropei e le origini dell’Europa, pp. 363-371).
“Kohët e fundit, studiues të shumtë (përfshirë Vladimir Nikolaevič Toporov, Ivan Duridanov, Mircea-Mihai Radulescu dhe Francisco Villar), megjithëse me nuanca të ndryshme kanë avancuar hipotezën se ilirët ishin rezultat i kristalizimit të vendit të një vazhdimësie të gjerë indo-evropiane i cili shkon nga Balltiku në Ballkanin Jugor indo-evropian në fillim të mijëvjeçarit të tretë para Krishtit dhe se përfshinte, përveç Ilirishtes, edhe Balltikun, Trakishten dhe Dakishten, dhe mbase, në një pozicion më margjinal, gjermanikën dhe “sllavishten?”. Kjo vazhdimësi do të ishte nga ana tjetër epiqendra e lëvizjeve të njëpasnjëshme migratore që do të kishin indo-evropianizuar Evropën Qendrore-Perëndimore” (5 Villar, pp. 409-412).
Një fjalor mesapik-slloven-anglez është në qarkullim. Po të shohim këtë mbishkrim që sipër lexohet qartë Makedonia (shkrimi është shumë i ri është shtuar në një kohë të dytë), është një tjetër pjesë tetrale që përpiqen të vënë në skenën ndërkombëtare, për të treguar që ilirishtja “lexohet” me anë të sllavishtes.
Zoti Vinko Vodopivec ishte një gjuhëtar i sponsorizuar nga Kembrixh dhe ka studiuar gjuhën ilire nga epitafet e varreve në Mesapinë e vjetër (Italia moderne).
Ai ka publikuar një fjalor duke u përpjekur të ndryshojë historinë, që ashtu siç bënë grekët e latinët, u përpoq të bënte një fjalor sllav për të “përkthyer” gjuhën ilirike-mesapike me anë të sllavishtes (?).
Messapic Slovene English Messapic inscriptions Comment
ATAI atai, ata – NS, SK father
ATAS atom – preg, SK ëith father
ATATA atata, ata – SN, SK father
ATAV atav, atov – preg, SN, SK of father
ATE ate, ata – SN, SK father
ATEI atej, ata – SN, SK father
ATI ati – SK father
ATIDA odide – preg, SK go
All crediet goes to Mr Vinko Vodopivec that passed aëay 7/7 2013
(COMPLETE ILLYRIAN VOCABULARY – echo fishcalledsanda.blogspot.com).
Ky fjalor gjendet lehtësish në internet . Kemi sjellë një pjesë shumë të vogël të këtij fjalori. Të gjitha fjalët janë shqipe e pastër, nuk ka nevojë për komente, flet vetë ky fjalor i ashtquajtur slloven.
Shumë nga mbështetësit e tij (bashkëkombas) thonë që zoti Vinko Vodopivec bëri një punë kolosale duke u përpjekur me gjitha mënyrat ta mbështesin. Këta persona thonë që rrënjët e mbishkrimit janë sllave, por gramatika pranojnë është llire po që i përshtatet shumë mirë sllavishtes së sotme dhe marria më e madhe, kur thonë: “Arsyeja pse gjuha sllave është në majë të pemës gjuhësore, është sepse ajo është ndryshuar nga kohërat më të hershme – duke shtuar – Në fakt gjuhët e lashta maqedonase dhe trake janë pothuajse të njëjtat, gjuhët sllave”. Këta janë përpjekur ta ilustrojnë edhe me mbishkrimin mesapik që do të sjellim mëposhtë…, por fjalët aq të sakta shqipe hedhin poshtë këto mendime.
Pse askush prej tyre nuk merr guximin të thotë: “Erdhëm në shekullin e VII pas Krishtit, gjetëm gjuhën ilire, morëm shumë nga kjo gjuhë dhe kjo gjuhë, pra ilirishtja, e cila është gjuha sotshme shqipe?”.
Mbishkrim mesap i gjetur ne Çilie -Messapic, pranë Brindizit në Itali datohet i shek III -. I para Krishtit. Për shumë studiues, historianë e arkeologë ky mbishkrim është i shkruar në atë ashtëquajturin shkrim i vjetër grek. E vërteta qëndron se ata nuk arrijnë ta përkthejnë greqishten, por as në sllavisht pa u mbështetur në gjuhën tonë të vjetër dhe shqipërohet vetëm me të, madje me anë të gegnishtes. Si mund të quhet ose ta quajmë këtë shkrim grek? Ndodh e njëjta gjë edhe për mbishkrimet: “Lapis Niger” e “Vazot e Duenos” që mbahen për shkrimet e para latine, po në fakt fjalët janë shqipe, pra ai alfabet i përdorur për ata mbishkrime është ilir…
Në shkrimin e mësipërm kemi këto shkronja:
ANA APRODITALAHINAOFOTO
BIDD AHIPAKAOTOTORI
DDA O ATR MSKE XORRIHIBILIFA
ANA- APR-O-DITA- LA-
HINA- FOT BI-DD
-HI-PAK-A-OTOTORI-
DD A ATR-M-SKE-XOR-
RI-HI-BIL-I-FA
ANA – Hana- (Nana)
APR – Hapur
O – Osht
DITA – Ditë
LA – La
HINA – Hina
FOT – Thot
Bi – Bij
DD – DAD (Nënë)
HI – Hyj
PAK – Pak
A – ASHT – është
TEOTORI – Teodor
DD – DAD – nan
A – ASHT – Është
ATR – ATER – Atëherë
M – Ma
SKE – Ske
XOR – Zor
RI – rri
HI – HIN – Hyn
BIL – Bija
I – i
Fa – tha
– Hana – Hapur – Osht – Dita – La- / Hina – Thot – Bi – Dad – / – hi – Pak A – Teodor / – DaD – Atëherë – Ma – Ske – Zor – / Rri – Hi – Bij – I – Tha.
ASHT HAP HANA, E DITA NA LA
HINA THOT BIJA DADES (Nanes)
HI PAK ASHT TEODORI
DADe ATEHERE MA SKE ZOR
RRI HI BIJ I THA
Kur hëna ka dalë dhe dita po largohej, pra në muzg mbrëmje, mbase e bija ka shkuar tek personi që donte Teodori, por e kuptuar nga familjarët ajo ka kërkuar të shfaqësohej:
– Hina i thotë bija Dadës…
– Po hyra,- i thotë bija së ëmës.
– Hyra pak tek Teodori…,- pra isha pak tek Teodori…
– Dadë s’ka ma zor… Nënë po si s’të stë vjen zor (me kuptimin oj bij si s’të vjen zor).
– Rri e hi bij,- i tha atëherë e ëma, e cila i thotë mos u kthe me hy atje e rri.…
Sigurisht ose ka ndodh një tradhëti, ose një dashuri e palejuar, sepse perderisa është e shkruar në një gur tombal, por dhe nga fjalët na lihet të kuptojnë se Dada – e ëma ka qortuar të bijën për veprimin, pasi ka shkuar tek i dashuri, dhe pse nuk duhej më të kthehej, por të rrinte tek ai.
Gjuha shqipe na lejon hapësirë asi me nje fjalë mund të përcaktojme shume veprime objekte. Pa dashur të ulim punën e të gjithë personave të tjerë që janë marrë me shqipërimin e këtij mbishkrimi, dhe shumë respekt madje, sepse është një punë shumë delikate, duke i qëndruar besnikë shqipërimit pa larguar as shtuar shkronja vetëm ata që gjenden të gdhenduara.
Në mbishkrim është shkruar Aprodita që mund të merret edhe si Afërdita, por nuk mund të kemi qartësinë që kjo mund të përdoret si mbiemër, kur e dimë shumë mirë se mbiemrat kanë lindur shumë më vonë me Republikën e Serenisimës së Venecias, kur mbiemrat u përdorën për të marrë borxhet e personave që nuk jetonin dhe nuk i kishin shlyer nga të afërm që kishin të njëjtët mbiemra. Nëse mbishkrimin “P” e ndërrojmë me “F” atëherë duhet ta ndërrojmë edhe tek fjala “Pak”.
Gjithsesi, asnjëri prej nesh nuk mund të japë një shqipërim 100 %, pasi nuk njohim gjuhën e vjetër duke i krahasuar fjalët e vjetra me fjalët e sotme, eurozioni koha ka shkatërruar shumë nga shkronjat e mbishkrimeve që ne sot mund t’i lexojmë ndrysh për ndrysh, prandaj puna e gjithsecilit prej nesh që sjell qoftë edhe mbi 80 % të shqipërimeve i ka bërë dhuratë të çmueshme historisë shqiptare.
Edhe ky gur i thjeshtë përforcon atë mendim që historiani ynë profesor Fahri Xharra ka shkruar tek “Roma fliste Shqip”.
Gjakovë – Romë, 24.11.2020