Nga: Mathieu Aref
Pse duhet, si në kohën e kaluar, të vazhdojmë të injorojmë ose të syrgjynojmë dialektin gegë?! Kam shkruar këtë artikull pas një reflektimi nga ana e dy të rinj të Facebook-ut, njeri me qortoj përdorimin e disa fjalëve të papërshtatshme dhe tjetra me kritikon për të mos pasur një gjuhë të ” pastër “!!
Këtu unë nuk do të bëhem “moralist”, por do të shpjegoj, nga përvoja ime dhe njohuritë e mia, çfarë është dhe çfarë duhet të jetë dialekti gegë
Shumë të rinj (dhe me pak të rinj) jo vetëm nuk e zotërojnë plotësisht shqipën e shkruar (toskërishten), por nuk janë në dijeni se ka shqiptarë që flasin dhe shkruajnë në gjuhën e prindërve të tyre gegë.
Ndonjëherë unë, pa dashje, kam përdorur fjalë në gegërishten që është gjuha e parë e folur që në djep. Kjo nuk mund të harrohet as të injorohet.
Ja këtu me poshtë një studim të shkurtër që shpjegon cila është arsyeja pse në një nga artikujt e mi kam shkruar “ndroj” në vend të “ndëroj” « shpirte » në vend të « Shpirt », « babaj » në vend të « babai », « çëfut » në vend të « çifut », « diq » në vend të vdiq, etj, etj.
Dialekti gegë nuk ka përfituar nga ndonjë studim specifik dhe të veçantë gjatë regjimit komunist. Nuk ekziston edhe një fjalor gegë « të denjë » në kumptimin e saktë të fjalës.
Ky dialekt ka qenë i larguar dhe mbeti në harresë në dobi të dialektit tosk që u bë “gjuhë” (ndërsa ky është vetëm një dialekt) zyrtare të Shqipërisë dhe Kosovës (ndërsa Kosovarët janë 100% gegë) !
Ky është fakti se shumë humumtuës të huaj janë të privuar nga hulumtime të sakta në fushën e gegërishtjës që është dialekti me i lashtë që rrjedh nga pelazgishtja e vjetër : ky dialekt është « gjuha e Zeusit dhe Perëndive ».
Pra, nuk është për t’u habitur se rezultatet e hulumtimeve të tyre janë të njëanshëme , të shtrembëruara apo të gabuara ! Sot ka shumë Shqiptarë të veriut të cilët flasin shumë keq gegërishtën, sepse ata nuk i kanë studiuar bazat e saj dhe për me tepër ata nuk kanë një fjalor, një gramatikë ose rregullat kryesore në lidhje me këtë dialekt (gjuhë) të vjetër.
Mjerisht mospranimi, shkagimi apo refuzimi i dialektit gegë (si dialekt i rëndësishëm) nga udhëheqësit shqiptarë komunistë është fakti se banorët e veriut të Shqipërisë kishin së pari ( kanë, dhe do të kenë) dialektin gegë si gjuhë stërgjyshore dhe mijëvjeçare e cila ishte « gjuhë e perendive » (e afërt më ionishën, eolishtën dhe arkado-çipriotën të lashtë), gjuhë e Zeusit sikur e verteton « liada » që ishte një poem epik të traditës « gojore » pellzazge dhe së dyti ishin ishtar të monarkisë të mbretit Zog i parë dhe besniktarët e tij.
Por i cili mbret ishte armiku publik numëri nji i këtyre udhëheqës komunist hakmarrës , shpagimtarë, anti-demokratike, jo tolerante, ideolog dhe sektarë. Kjo është arsyeja pse për 45 vjet Shqipëria e Veriut mbeti e braktisur dhe izoluar.
Keni me poshtë një paragraf i nxjerrë nga libri im i parë (« Shqipëria… », botuar në gjuhën frenge me 2003 dhe në shqip me 2007) ku kam zhvilluar disa karakteristike të gegërishtës.
Ja veçoritë midis dialektit “gegë” të veriut dhe verilindjës dhe atij “toskë” të jugut të Shqipërisë dhe të Çamërisë (veriu i Greqisë) :
« Krejt ndryshe nga dialekti gegë, i njohur për nasalizimin (hundëzimin) e zanores së theksuar « a » (shndërrohet në zanoren « ë » në dialektin toskë) përpara bashkëtingëlloreve, toskërishtja karakterizohet mbi të gjitha nga « rotacizmi » i saj (përdorimi i « r » shpesh e zëvendësuar nga gërma « n » apo « l » në dialektin gegë).
Ja disa shëmbuj të këtyre ndryshimeve :
kamë (gegë) = këmbë (toskë); zâni (gegë) = zëri (toskë); baj, bana (gegë) = bëj, bëra (toskë); hana (gegë) = hëna (toskë); dimën (gegë) = dimër (toskë); Shqipni (gegë) = Shqipëri (toskë); ble (gegë) = blerë (toskë); lishoj (gegë) = lëshoj (toskë); vënë (gegë) = verë (toskë) ; likurë (gegë) = lëkurë (toskë); ranë (gegë) = rërë (toskë), Hum (gegë) = humb (toskë) ; ngrënë (toskë) = hagër (gegë) ; ndëroj (toskë) = ndroj (gegë) ; mësoj (toskë) = msoj (gegë) ; çifut (toskë, sikur bëjnë Grekët = çifutis) = qëfut (gegë), etj, etj..
Një tjetër karakteristikë e këtyre ndryshimeve dialektore është shndërrimi i disa bashkëtingëlloreve të buta (dialekti gegë) në bashkëtingëllore të forta (dialekti toskë):
Gegë Toskë
a – ë = za zëri
baj, e bana bëj, e bëra
ashtë është
f – v = hof hov
sklaf sklav
f – h = raf rah
ngref ngreh
k/q – g = lank lëng
larq larg
l/n – r = Albëni Arbëri
m – mb = kamë këmbë
n – r = Vlona Vlora
p – b = qelp qelb
s – z = bres brez
t – d = munt mund
vent vend
th – dh= garth gardh
lith lidh
Postoi: Shqip.info