Shkruan: Edibe Selimi–Osmani
Reka e Epërme ,si veçori traditash shkon me krahinën e Dibrës me qendër qytetin Dibër. Shtrihet në vise malore në rrjedhën e sipërme të lumit Radika, i cili derdhet në Drinin e Zi. Si krahinë kemi Rekën, e ndarë në: Reka e Epërme, në rrjedhën e sipërme të Radikës dhe Reka e Poshtëme në rrjedhën e poshtëme të të njëjtit lumë.
Reka e Epërme është e përbërë kryesisht nga popullsi e besimit ortodoks, po ka aty dhe jo pak popullsi myslimane. Materiali është mbledhur përgjithësisht ndër ortodoksë. Aty ka dhe popullsi që flet vetëm maqedonisht e që përgjithësisht quhet sllave maqedonase. Por duhet të dijmë se sipas disa burimeve të shkruara,popullsia e Rekës së Epërme deri në vitet ‘60 të shekullit XIX e tëra fliste shqip e pra ishte shqiptare.
Në tre dhjetëvjetshat e fundit të e të të njëjtit shekull është shpërbërë në anë gjuhësore. Për ta sllavizuar atë ndikoi administrata shtetërore: aty u hapën shkolla vetëm në gjuhën maqedone, u dërguan gjyqtarë, psalltë, ikonografë maqedonas dhe kështu u arrit që një pjesë e popullsisë të nxjerrë nga përdorimi gjuhën shqipe. (Shih për këtë “Echo de Bulgarie” Sofia, 1913,nr.4 faq.2).
Në materialet e hulumtuara në Rekën e Epërme për festat e motmotit mbizotërojnë ritet krishtere të kombinuara aty-këtu me rite pagane. Ritet e Ditës së Verës dhe të Shën Gjergjit janë të thuash se të gjitha me natyrë pagane.
Shën Gjergji -Emri Gjergj rrjedh nga greqishtja e vjetër që do të thotë bujk. Por, në origjinë kjo festë ka pasur të bëjë me kultin e pjellorisë e të prodhimtarisë bujqësore. Më vonë kjo festë ndër popuj të ndryshëm u “kristianizua”, në rite. Madje, Shën Gjergji na paraqitet në piktura kishtare e në përgjithësi në mitologjinë kristine dhe si simbol i kristianizmit kundër paganizmit, por në botëkupimin popullor këtë ide klerikët nuk e futën dot. Kjo festë njihej, pothuajse në të gjitha krahinat e vendit tonë, në Jug e në Veri. Shqiptarët e kremtonin kudo me të njëjtat rite dhe vetëm emrin ruan kristian, kurse në mbrendësi ka të bëjë me rite të krakterit parakirstian. Më tepër kjo njihet si festë e blegtorisë dhe me së shumti ritet e zakonit i përkasin pikërisht asaj (blegtorisë), por ka dhe disa rite shumë domethënëse të krakterit bujqësor. (Citat: Mark Tirtja, Kulte të bujqësisë dhe të blegtorisë në popullin tonë. Etnografia shqiptare IX ,1978 fq 137-208)
E enjtja e madhe e Shën Gjergjit (Reka e Epërme)
Është dita e enjte para Shën Gjergjit. Përgatitjet përë Festën e Larit, pastrimi i shtëpisë dhe të gjitha punët fillojnë disa ditë përpara.
Ritualet i nisin fëmijët deri në moshën 13 vjeç. Pa dallim feje dhe gjinie ata tubohen lagje-lagje dhe me këngë këpusin degë bimësh të caktuara, si degë shelgu, thane, mbledhin lule të quajtura “lula hikri”, “garicvet” e tjera. Gjatë rrugës fëmijët (vajzat këndojnë. Ata u gëzohen natyrës, gjelbërimit, qyqes, dallëendyshes, çka e vëmë re në këngët e shumta që këndohen. Ne veçuam këngën:
O, ç’kinndn shyshjs, në gjeth të njomë
Shyshen, o mori dalldyshen-o!
O, xhethi njom’ i trimave
Shyshen o mori, dalldyshen-o!
O, kindon shyshja, mshehun ishte-o!
Shyshen, o mori, dalldyshen-o!
O, mshehun ishte në garicvet,
O, gaicvetit naj vinte era,
O, shyshen, o mori, dalldyshen-o!
O, i vinte era, se duel prandvera,
Shyshen, o mori, dalldyshen-o!
Me degët e bimëve stolisen ahuret, dritaret, dera e shtëpisë.
Virgjilla e Shynzherxhit – Reka e Epërme – Vigjilja e Shën Gjergjit (5 Maj)
Rite të njëjta ndeshim si te myslimanët, ashtu edhe te të krishterët. Në të gjitha cerominët rituale, femra është në qendër të veprimit. Ajo kujdeset, jo vetëm për lutjet rituale që i kushtohen kulturave bujqësore e në radhë të parë plleshmërisë së tokës, por ajo është edhe udhëheqëse e gjithë organizimit shtëpiak. Që në mëngjes sjell nga kroi i fshatit ujë “të ri” stërpik për anëtarët e familjes, oborrin, magjen, vatrën e zjarrit, mbush ptinin. Pastaj gatuan bukën ritual që quhet Kulaçkë Shynzherxhi. Gjatë gatimit amvisat pëshpërisin 3 herë fjalët: “T’kite bereqet shpija”. Amvisa krypos kafshët shtëpiake me lula hikri. Vajzat shpejtojnë se cila do të fshijë e para oborrin. Kulti i bimësisë, i pjellorisë e mbarësisë zë një vend shumë të rëndësishëm në këtë festë.
Është dita kur takohen të gjitha femrat. Ato, pa dallim feje grupe-grupe dalin në natyrë. Po përmendim disa ventakime në disa fshatra. Për shemubll, ato të fshatit Bibaj, Nistrovë dhe Nivishtë tubohen në vendin e quajtur Gurët e Vranit; ato të fshatit Zhuzhnjë te Bigori i Nivishtës, fshatarët e Sencës në venin e quajtur Sterillas fshatarët e Vërbenit në vendin e quajtur te Livadhet e Turkut, ata të Leunovës në vendin e quajtur Podina të fshatit Duf te Gropa e Shabanit.
Nuset e reja që janë martuar atë vit janë të veshura me kostumin kombëtar, me petkat e mira. Edhe vajzat e gratë e tjera janë të veshura me teshat e reja të bukura. Gjatë rrugës për në vendtakime, kënga, defi dhe vallja nuk pushojnë. Të krishterat, ato më plakat, ndalen në kishën e fshatit ndezin qiri dhe prapë vazhdojnë rrugën. Brezi i moshuar i grave të krishtera kujtojnë ditët e rinisë dhe ia fillojnë këngës:
Exhi mori exhi, se na erdh Xhynzherxhi,
Shynzherxhi ke dera, me dhen e me shqera.
E me nuse t’reja, oooih!
Shynzherxhi ke shpija,
Dë na gzohen nuset e fmija,oooih!
E da shkojmë te kisha-o!
De ndezim shyri (qiri) oooih!
Lum te ta kush o i-rije-o!
Nuset me marhoma,
De gzohen baba e nona ,
Gjemt ma alltija-o!
Do t’u gzohet shpija, ooih!
Në vendtakimet nuset bëjnë divan, kurse grupi i vajzave u afrohet nuseve.
O mal, o mal njom o,
Sa shumë, trima kishnje-o,
Martina s’u kizhnje!
Da çoj do t’u bije martina Shypnije!
Se mu kishin hije ,
O mal,o mal njom –o!
Sa xhumë nuxe kishnje-o
Fjutra nuk u kishnje-o!
Da çoj da t’u bije,
Se m’u kishnjin hije…
Vajzat e varin patkonin me kujdes në degët e shelgut ose të ndonjë druri tjetër të gjelbëruar në afërsi të arës. Thejnë degë shelgu të njoma dhe i ngulin në arë. Pasi kryejnë ceremonitë rituale, vazhdojnë rrugën për në shtëpi. Numri i këngëve që këndohen gjatë rrugës është i madh. Shënuam dhe këngën:
Aqe poshtë, te do venja,
Uha, medet-o!
Aqe ishin shtatë bilbilat,
Uha, medet-o!
Kur kesh cucë pa kunorë,
Xhith beqarët i kishnja n’dorë,
Uha, medet-o!
Kur kesh cucë, kesh mbret,
Uha, medet-o!
U bofsh gruje, u bofsh nalet,
Uha, medet-o!
Në këtë trevë çdo familje kujdeset për zjarrin e Shën Gjergjit në shtëpi. Vitet e fundit nëpër shtëpiat e fshatrave ndeshim shumë pak vatra. Por, vendasit e kësaj krahine na thonë se zjarrit të Shën Gjergjit i japin rëndësi; është keq të fiket gjatë natës. Besohet se po u fik, ajo shtëpi nuk do të kishte përparim. Edhe darkës së natës së Shën Gjergjit, amvisa i kushton kujdes. Ajo përgatit darkën solemne për anëtarët e familjes. Është zakon të ziejnë sarmë e të bëjnë ëmbëlsira.
(Citat nga vepra “Rite e besime popullore në viset e Tetovës dhe të Gostivarit” – Edibe-Selimi Osmani, 1997 Shkup, faq.62)
Kjo krahinë dita ditës shpërbëhet, ka shumë pak banorë, por shkrimet gjatë ekspeditave të bëra ngelen të paharruara.
5.05.2020
Tetovë